'S HERENELDEREN - MARIA MAGDALENA VAN HAMAL
In het tweede kwart van de 16de eeuw liet Maria Magdalena van Hamal de kasteelkapel, nu de Sint-Stephanuskerk, versieren met een aantal glasramen. Hoe deze ramen de afgelopen eeuwen doorstonden is tot op vandaag niet geheel duidelijk. De bewaarde rekeningen van de kerkfabriek, die teruggaan tot 1585, handelen enkel over uitgaven die betrekking hebben tot de eredienst. Over de glasramen en het daaraan verbonden onderhoud wordt niets prijsgegeven. Echt verwonderlijk is dit niet, vermits deze kerk gedurende eeuwen onlosmakelijk verbonden was met het kasteel en de bewoners van dit kasteel.
Na Maria-Magdalena van Hamal, bleef het bezit nog één generatie in de familie de Hamal, vervolgens ging het over in de handen van de familie De Renesse. De daar opeenvolgende eigenaars hebben tot het einde van de 19de eeuw, met eigen middelen, ingestaan voor het onderhoud van de kerk. Daardoor is wellicht ook de meest ingrijpende restauratie, deze van de Mechelse glazenier Pluys, in het midden van de 19de eeuw niet gedocumenteerd.
Dat is uitzonderlijk jammer omdat het glasraam-ensemble toen zijn huidige uitzicht heeft gekregen. Bij eerder projecten is vastgesteld dat de door Pluys uitgevoerde “restauraties” eerder renovaties bleken, waarbij historische glasramen bij nader inzien volledig vernieuwd waren. Vele bronnen waren dezelfde mening toegedaan met betrekking tot de glasramen van de Sint-Stephanuskerk. Bij het onderzoek dat we de afgelopen weken uitvoerden is echter gebleken dat dit niet volledig opgaat voor de ramenvan ‘s Herenelderen. Twee ramen uit de koorafsluiting bevattten nog aanzienlijke velden met 16de eeuws glas, n.l. raam 1N is nog voor de helft origineel, terwijl raam 1Z voor één derde originele stukken bevat.
.
'S HERENELDEREN - WILLEM DE CROY
Met de glasramen waarmee Maria Magdalena van Hamal kort voor haar dood de kerk laat versieren, gaf ze gestalte aan de nagedachtenis van haar overleden (tweede) echtgenoot Willem de Croy. Willem de Croy (1458-1521) kwam voort uit een adellijk Picardisch geslacht, genoemd naar de heerlijkheid Groy of Crouy aan de Somme. Willem de Croy was drager van verschillende titels: hertog van Sona, markies van Aarschot en heer van Chièvres. Hij was bovendien ridder van het Gulden Vlies.
Hij naast een bekwaam krijgsman was hij onder Filips de Schone ook grootbaljuw van Henegouwen (1479) en gouverneur van Namen (1504). Hij behoorde tot de onderhandelaars van de Frans-Habsburgse verdragen van Lyon (1501) en van Blois (1504).
Gedurende de afwezigheid van Filips de Schone was Willem de Croy lid van de regentschapsraad der Nederlanden (1501-1503). In de periode 1505 tot 1507 werd hij benoemd tot stadhouder-generaal in de Nederlanden. De grootste prestige heeft hij te danken aan zijn aanstelling tot gouverneur van de jonge Karel V, in 1509. Nadat hij de voogd en raadsman geworden was van de Karel V, sinds 1519 keizer, werd hij een invloedrijk man op gebied van de internationale politiek.
Helaas, hoge bomen vangen veel wind ... het verhaal gaat dat Willem de Croy op 28 mei 1521 in Worms stierf ... door vergiftiging.
.
'S HERENELDEREN - HET ROOSVENSTER
De Limburgse Sint-Stephanuskerk van 's Herenelderen heeft zonder twijfel één van de allermooiste 19de-eeuwse roosvensters uit ons land.
GENT: DE EERSTE GLAS-IN-LOODPANELEN ZIJN GEPLAATST!
De werkopnamen (inclusief stellingen) zijn relatief donker, enerzijds omdat er achter het raam grote bomen staan en anderzijds omdat er aan de buitengevel ook nog een 1,5 meter brede stelling staat.
De beide ramen samen zijn een kleine 70 vierkante meter groot. Een opdracht om een dergelijke oppervlakte volledig te brandschilderen is in ons land een eerder uitzonderlijk. Daarvoor heb je voldoende man-(of vrouw)kracht nodig én niet te vergeten "ovencapaciteit". Alle stukken dienen tenslotte één of twee keren op 600°C gebakken te worden, wat de nodige tijd vergt.
.
GENT: RECONSTRUCTIE VAN DE MAASWERKEN
In een vorige log had ik aangegeven dat bij de reconstructie van de rechte panelen het mogelijk was geweest om telkens één paneel uit de tegenoverliggende glasramen te demonteren. (Zuid- en noord-gevel zijn spiegelbeelden van mekaar.)
Deze vormden de basis om de rechte panelen te kopieerden. Omwille van de grote diversiteit aan motieven, vormen en kleuren was deze methode echter niet toepasbaar op de tussenfriezen en maaswerken van de ramen. Daarom werd aan de interieurzijde van de twee glasramen een stelling geplaatst, vanwaar alle panelen fotografisch vastgelegd konden worden. Tegelijk konden we aan de hand van glazen-kleurstalen de juiste kleur bepalen.
Het digitale fotomateriaal werd aan de hand van de plannen "op ware grote", via Photoshop op de juiste afmetingen gebracht (linker afb.). (Dit leverde wel bestanden met enig "megabyte-gewicht" op).
Deze foto's werden dan in grijswaarden afgedrukt. Op deze manier werd het mogelijk om indeling van de kalibers (glasstukken) op een transparante folie over te nemen en tegelijk de glasschildering in detail over te zetten (Afb. rechts). Zo kregen we betrouwbare modellen om de maaswerken te reconstrueren.
Op deze manier helpt de hedendaagse digitale techniek een vakgebied dat in wezen sinds Theophilius 12de-eeuws traktaat, "De Diversis Artibus", weinig veranderd is.
HALLE: DE PLAATSING: race tegen de tijd
Omdat alles klaar moet zijn tegen de open monumentendag, werd het een race tegen de tijd om alles klaar te krijgen. Het is gelukt! Na het wegnemen van de stellingen zal de kapel toegankelijk zijn voor het publiek!
GENT: DE RECONSTRUCTIE VAN DE NIEUWE GLASRAMEN
Tijdens de tweede wereldoorlog werden de twee achterste ramen langs de zuidkant vernield. Door beperkte financiële mogelijkheden heeft het tot vandaag geduurd voor de nodige financiële middelen binnen bereik waren om deze ramen opnieuw te beglazen.
De reconstructie van zowel steenwerk, als glas-in-lood, kon verantwoord worden doordat de volledige kerk, travee per travee, volledig symmetrisch was opgebouwd.
We demonteerden uit elk van de tegenoverliggende glasramen één paneel. Deze vormden de basis om de reconstructies van de rechte panelen uit te voeren. Bij de her-samenstelling was niet de schildering, maar het glas het grootste probleem. In vergelijking tot de 19de eeuw is het aanbod sterk teruggelopen. Onze zoektocht naar de juiste kleuren is uiteindelijk uitgemond in een Frans-Duits-Amerikaanse combinatie. Omwille van de grote diversiteit aan motieven, vormen en kleuren was demontage ondenkbaar voor de tussenfriezen en maaswerken van de ramen.
GENT - GLASRAMEN: WACHTEN OP BETER TIJDEN
Een beeld van de bestaande toestand, voor de reconstructie van de glasramen.
GENT- DE OPBOUW VAN HET GLASRAAMPATRIMONIUM UIT DE SINT-ANNAKERK
De opbouw van het glasraampatrimonium uit de Sint-Annakerk vond plaats gedurende de tweede helft van de 19de eeuw. De kerk werd ingewijd in 1862 maar de afwerking van het interieur, de glasramen inbegrepen, zou nog gedurende de verdere decennia blijven voortgaan.
Op een bewuste manier werd in het ontwerp vooraf bepaald dat de volledige kerk zou versiert worden met zogenaamde "sjabloonramen". Daar waar het aanvankelijk lijkt dat dit het werk is van één glazeniersatelier, blijkt de werkelijkheid anders. Ondanks het feit dat er tot op heden nog geen studie gebeurde met betrekking tot de glasramen, schertsen enkele rekeningen toch wel een beeld van de praktische uitvoering van de ramen. Daar waar de donatoren veelal zelf contact hadden met de betrokken glazeniers, was het eerst en vooral de pastoor die de coördinatie van de opdrachten op zich nam.
Afgaande op de afgebeelde wapens in de ramen, mag men stellen dat vele invloedrijke Gentse burgers hebben bijgedragen aan de uitvoering en de plaatsing van de glas-in-loodramen.
Uit briefwisseling valt af te leiden dat binnen het vooropgesteld concept de glazeniers zelf ontwerpen ter goedkeuring konden voorleggen. In de rekeningen duiken verschillende namen op, in 1863 vinden we de Gentse glazenier J. Bernaert (Brabantdam 24, Gent), voor het "schilderen op glas" van de wapens van de families Bechtervelde en Meulenerre, terug. Verder werden ook rekeningen van het glazeniersatelier Ch. Champigneulle uit het Franse Bar-le-Duc (Metz) teruggevonden. In 1870 leverden zij glasramen met de wapens van de families Lammens en Lousbergs. Rond diezelfde periode is er nog sprake van een rekening voor "six rosases en ornamentation richer avec armoiries ou chiffres" In 1881 en 1882 is van Champigneulle briefwisseling terug te vinden over de ramen en roosvensters van de laatste drie traveeën. Daaruit zou men voorlopige kunnen besluiten dat dit atelier een groot aandeel heeft gehad in de beglazing van de Sint-Annakerk. Drie jaar later vinden we briefwisseling terug van Guillaume Zaudig aangaande een opdracht voor "des dames du nouveau bois".
Opmerkelijk is het feit dat belangrijke Gentse glazenierateliers blijken te ontbreken bij de uitvoering van de opdrachten. Mogelijk werd het als "onkies" beschouwd dat iemand als Arthur Verhaegen die de leiding had over het voormalige atelier Bethune, omwille van de verschillende al dan niet openbare functies, een deel van de opdracht zou uitvoeren. Misschien was daarom de keuze voor een Brussels "bij- of verkoophuis" van een Frans Atelier (Brussel, Rue de Cologne 22) een strategische keuze, noch Verhaegen, noch zijn concurrenten konden er voordeel bij halen.
GENT - RECONSTRUCTIE VAN TWEE RAMEN VOOR DE SINT-ANNAKERK
De opdracht voor de Sint-Annakerk was eerder uitzonderlijk. De glasramen uit de achterste twee zuidelijke traveeën van de kerk werden tijdens de tweede wereldoorlog volledig vernield. Door beperkte financiële mogelijkheden en de niet aflatende onderhoudskosten van het gehele kerkgebouw, werd de reconstructie van deze ramen in het verleden noodgedwongen uitgesteld. In de restauratiefase 2004-2005 werden de nodige financiële middelen voorzien om deze ramen opnieuw in te vullen.
De beide roosvensters uit de lichtbeuk werden gerestaureerd. Voor de twee grote ramen uit de zijgevel waren grotere middelen noodzakelijk. De reconstructie van zowel steenwerk, als glas-in-lood, kon verantwoord worden doordat de volledige kerk, travee per travee, volledig symmetrisch is opgebouwd.
Omwille van het volume en de uitvoeringstermijn voerden we deze opdracht uit met 3 restauratoren-glazeniers, Warner Berckmans en Felicien Penders, waren de medewerkers voor dit project.
ANDERLECHT: SINT-PIETER EN SINT-GUIDOKERK
Conservatie- en restauratiebehandeling van een laat 15de- en 16de-eeuws glasraam. De opdracht werd in overleg met het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, het Corpus Vitrearum Medii Aevi en de dienst Monimenten en Landschappen van het Hoordstedelijk Gewest uitgevoerd.
Klik HIER voor het fotoalbum.
.
ANDERLECHT: 15de-EEUWS GLASRAAM: HIERONYMUS VAN BUSLEYDEN
klik op de afbeelding om een close-up van Hiëronymus te krijgen
Hieronymus van Busleyden (° Arlon 1470 - † Bordeaux 1517), afkomstig uit een vooraanstaande familie die tot de intimi van het Bourgondische hof behoorden, was kanunnik in het Mechelse kapittel waarvan Anderlecht afhing. Na zijn studies in Leuven en Orléans, behaalde hij in 1503 te Padua de titel van doctor in kanoniek en civiel recht. Na zijn terugkeer in de Nederlanden vestigde hij zich in Mechelen.
Buiten zijn kerkelijke functie speelde hij een belangrijke rol in het culturele en politieke landschap van het Bourgondische hof, hij stond tevens bekend als een zeer prominent humanist. Uit diverse eigentijdse aantekeningen weten we dat zijn woning een trefpunt was voor vele grote namen uit zijn tijd, zoals; Erasmus van Rotterdam, Thomas More, Albrecht Dürer, Barend van Orley, enz... Na zijn vroegtijdige dood in 1517 zou vooral Erasmus zich inzetten om de stichting voor het “drie-talen college” aan de Leuvense universiteit, zoals die in het testament van Busleyden was vastgelegd, ten uitvoer te brengen. In 1579 werd het nu nog steeds bestaande Collegium Triligue opgericht.
Stilistisch vertoont dit laat gotische glasraam sterke overeenkomsten met het werk van Hugo Van Der Goes. Het is geweten dat Van Busleyden een grote verering had voor de “Deipera Virgo”. Er bestaat van zijn hand een gedicht, bewaard in de Koninklijke Bibliotheek, gebaseerd op een verloren gegane voorstelling van de “Depeira Virgo” van de hand van Van Der Goes. Dit gegeven vinden we prominent terug in het “Mariaraam”. De toewijzing van dit kunstwerk is daarom zonder meer terug te vinden in een volgeling van Van Der Goes.
.
ANDERLECHT: 16de-EEUWS GLASRAAM: JEAN CARONDELET
klik op de afbeelding om te vergroten
Deze sprekende verschijning uit een 16de-eeuws raam in de Sint-Pieter en Sint-Guidokerk in Anderlecht is, zwart-op-wit op papier, onbekend. Met grote waarschijnlijkheid gaat het hier om Jean II Carondelet.
Jean II Carondelet werd in 1469 geboren te Dôle als tweede zoon van de jurist Jean Carondelet. Hij studeerde kerkelijk en Romeins recht in zijn geboortestad, werd geestelijke en begon in 1493 zijn roemvolle carrière als deken van het kathedrale kapittel te Besançon, werd vervolgens in 1469 raadsheer in de Grote Hertogelijke Raad van Filips de Schone, in 1504 kerkelijk raadsheer in de nieuw opgerichte Grote Raad van Mechelen en tenslotte in 1508 lid van de Geheime Raad, de hoogste regeringsinstelling. Van 1517 tot 1519 vergezelde hij Karel V naar Spanje en deze benoemde hem in 1522 tot voorzitter van de Geheime Raad. In deze hoedanigheid vormde hij, samen met Margaretha van Oostenrijk, de spil van het bestuur over de Bourgondische Nederlanden. Toen de regentes in 1530 overleed, en Karel V een grondige hervorming van zijn bestuursapparaat doorvoerde, wist Carondelet zijn positie te handhaven: hij bleef het hoofd van de Geheime Raad en werd in 1531 voorzitter van de Raad van State te Brussel. Tot zijn vertrek in 1540 bleef hij een centrale figuur in het bestuur van de Nederlanden.
Door de hoge bescherming van de landheren kon Carondelet ook zonder moeite opklimmen in de kerkelijke hiërarchie. In 1519 werd hij aangesteld tot aartsbisschop van Palermo, waaraan het primaatschap van Sicilië verbonden was, een functie die hij tot aan zijn dood bekleedde. Het feit dat hij nooit zijn aartsbisdom bezocht, en zelfs nooit één voet op Siciliaanse bodem heeft gezet, verhinderde hem niet te profiteren van de talrijke inkomsten verbonden aan dit ambt. Bovendien werd hij in 1520 proost van Sint-Donaaskapittel te Brugge, de rijkste kerkelijke beneficie in de Nederlanden. Verder was hij o.m. proost van Sint-Walburgis te Veurne en van Sint-Piatus te Seclin, alsook kanunnik van de Sint-Guidokerk te Anderlecht, en volgde hij zijn broer Ferry op als abt van Montbenoît. De cumulatie van al deze functies bezorgde hem uiteraard rijke inkomsten. Hij betrok een paleis (het zgn. Hof van Palermo) in de Zakstraat te Mechelen, waar hij in 1545 overleed.
Carondelets rijkdom en invloed stelden hem in staat een uitgebreid mecenaat uit te bouwen. Hij betoonde zich zeer vrijgevig tegenover zijn vrienden, tot wie hij ook Erasmus mocht rekenen. Schilders als Jan van Scorel, Barend van Orley en Jan Gossaert kregen van hem opdrachten toegewezen. De kunstenaar van dit glasraam is onbekend, wel zijn er duidelijke overeenkomsten met het werk van Barend van Orley, mogelijk is het ontwerp voor dit raam in de omgeving van deze kunstenaar te duiden.
.
ANDERLECHT: UIT EEN TIJD VAN MOTETTEN, CHANSONS EN MADRIGALEN
...
Beschadigd door de tijd, zo troffen we deze geschonden engel aan. Een “goddelijk” schepsel, ontstaan in een tijdperk dat “onze” polyfonisten de koninklijke oren van vrijwel alle Europese hoven verwende. De tijd van Johannes Ockeghem, Hendrik Isaac en Josquin des Prés. De periode van de kunstenaarsdiplomaten, geacht door hun broodheren.
Binnen de restauratievisie van vandaag, heeft “beschadiging” een plaats. De tijd laat sporen na, breuken en breukloden zijn daarmee onlosmakelijk verbonden. Alleen uitzonderlijk wordt daarop nog ingegrepen. Iedereen was het ermee eens, dit was zo’n uitzondering. Met zorg werden de breukloden verwijderd, de glasstukken gereinigd en verlijmd, de kleine beschadigingen aan de glasverf geretoucheerd.
.
ANDERLECHT: SINT-PIETER
klik op de afbeelding om te vergroten
Sint-Pieter afgebeeld op het 16de-eeuws glasraam, “De Voorspraak” (7Z) voorstellende. Het raam behoord tot de zeldzaam geworden voorbeelden van glasschilderkunst, daterend uit de meest gerenommeerde periode in de Lage Landen.
.